රාජ්‍ය පාලනයේදී වැදගත් වන සංකල්ප රැසක් බුදුදහමෙන් පෙන්වා දී ඇත.
ඒවා නම්
සප්ත අපරිහානීය ධර්ම
සතර සංග්‍රහ වස්තු
සතර බ්රහ්ම විහරණ
දසරාජ ධර්ම
දස සක්විතිවත්
සතර අගති
සප්ත අපරිහාණීය ධර්ම වැදගත් රාජ්‍ය සංකල්පයකි. මෙය යහපත් පාලකයකු විසින් ගුරුකොට ගත යුතු මූලධර්ම හතකි. ඒවා නම්
1.නිතර රැස්වීම.
2.සමඟියෙන් රැස්ව,සමඟියෙන් ක්‍රියාකොට,සමඟියෙන් විසිර යාම.
3.නොපැනවූ නීති නොපැනවීම හා පැනවු නීති ආරක්ෂා කිරීම.
4.විවාහක අවිවාහක කාන්තා විෂයෙහි විනීත වීම.
5.වැඩිහිටියන්ට ගරු කිරීම හා ඔවුන්ට සවන් දීම.
6. පූජණීය ස්ථාන වලට ගරුකිරීම හා රැක ගැනීම.
7. ආගමික නායකයන්ගේ පහසුකම් හා ආරක්ෂාව සැපයීම හා පිටතින් පැමිණි ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෙන් පැමිණි විට ඒ අය තමන්ගේම අය සේ පිළිගෙන ගරු සත්කාර කිරීම.
යනුවෙන් දැක්වෙන සප්ත අපරිහාණීය ධර්ම අනුව ලිච්ඡවී රාජවංශිකයන් රට පාලනය කිරීම නිසා විසල්පුරය මිහිපිට සුරපුරක් බඳු විය.ඔවුන් එම උපදෙස් අනුවම පාලන කටයුතු කළ නිසා විසල් පුරයට එරෙහිව සටන් කළ අජාසත් රජතුමා දෙවතාවකදී ම පරාජිතයකු බවට පත්විය.
සිඟාලෝවාද සූත්‍රයේ එන සතර සංග්‍රහ වස්තු තවත් උසස් පිළිවෙතකි. මෙම සතර සංග්‍රහ වස්තු රටක සමෘද්ධිය ඇති කරලීමට පාලකයා අනුගමනය කළ යුතුම වෙයි.
1.දානය - තමා සතු දැහැමෙන් සෙමෙන් සපයාගත් ධන ධාන්‍ය හා වස්තු අලෝභාදී චේතනාවෙන් යුතුව අන්‍යයන්හට පරිත්‍යාග කිරීම දීම
2.ප්‍රියවචනය - තමාටත් අහිත නොවන, අසන්නාටත් අහිතක් නොවන, අසන්නා බොරුවෙන් වංචාවෙන් නොරවටා බොරු කීම ආදී වාචසික අකුසල් වලින් තොරව කතා කරන්නා වූ වචන, අසන්නා ද සතුටට පත් වන, ඔහුට යහපත ගෙන දෙන වදන්ය.
3.අර්ථචර්යාව - ලෝවැඩ පිණිස හෙවත් පරාර්ථය සඳහා කටයුතු කිරීම
4.සමානාත්මතාවය -
සතර බ්රහ්ම විහරණ යනු රාජ්‍ය පාලනයේදී වැදගත් වන තවත් ඉගැන්වීමකි. ඒවා නම්
1. මෙත්තා - මෛත්‍රීය නම් හිතවත් භාවයයි. කිසිදු භේදයකින් තොරව සියලු සත්ත්වයා දුකින් තොරව, සැපෙන් යුතුව ජීවත්වනු දැකීමයි. ද්වේෂයෙන් තොරව සමාජය දෙස බැලීමයි
2. කරුණා - කරුණාව නම් දුකින් පෙළෙන සත්ත්වයන් කෙරෙහි ඇතිවන අනුකම්පාවයි. සතුරු බිය, රෝග බිය, හදිසි අනතුරු හා විපත්, දරිද්‍රතාව ආදියෙන් පෙළෙන සත්ත්වයා, කෙරෙහි අනුකම්පාවෙන් ක්‍රියා කොට ඉන් ගලවා ගැනීම
3. මුදිතා - අන්‍යයන්ගේ සැපත, සතුට, දියුණුව දැක එය තමාට ලැබුණා වූ දෙයක් ලෙස සලකා සතුටුවීම, ප්‍රීතිවීම
4. උපේක්ඛා - ලෝක ස්වභාවය හා ජීවිත ස්වභාවය පිළිබඳ මනා වැටහීමකින් යුතුව, සිතෙහි සමබරතාව පවත්වා ගැනීම හා නොසැලෙන මැදිහත් බව
දසරාජ ධර්ම නම්
1. දානය - දානය වනාහි අනුන්ට අභිමත වස්තු දී එනම් 1) ආහාරපාන 2) ඇඳුම්, 3) නිවාස, 4) බෙහෙත් ආදියෙන් සංග්‍රහ කිරීමයි. ප්‍රතිලාභ බලාපොරොත්තුවක් නැතිව දන් දීමයි. රටේ කර්මාන්තකරුවන්ට, ගොවියන්ට, ව්‍යාපාරිකයින්ට, එකී කටයුතු වැඩිදියුණු කිරීම උදෙසා අවැසි ප්‍රාග්ධන ආධාර සපයා අතහිත දීමද දානය තුළින් අපේක්ෂා කෙරේ.
2. පරිත්‍යාගය - තමාගේ කාලය, ශ්‍රමය සහ සැප පහසුකම් අනුන්ගේ යහපත සඳහා කැපකිරීම පරිත්‍යාග ගුණයයි. යහපත් නායකයෙක්වීමට මෙය වටිනාම හේතුවක් වේ.
3. සීලය - කයෙන්, වචනයෙන් සංවර වීම සීලයයි. පාලකයා අනිවාර්යයෙන් මේ ආර්ය කාන්ත සීලය රැකීමට කැපවුණු අයෙකු විය යුතුය.
4. තපස - ආත්ම දමනය තපස් ගුණයයි.
5. අවිහිංසාව - හිංසාවෙන් වැළකීම අවිහිංසා ගුණයයි. මේ උදෙසා මෙත්තා, කරුණා ආදි ගුණ දම් වැඩිය යුතුය.
6. අක්‍රෝධය - වෛරය, ඊර්ෂ්‍යාව, කෝපය, මදය මානයෙන් වැළකීම අක්‍රෝධ ගුණයයි.
7. සෘජුභාවය - සත්‍යය රැක ගැනීම සෘජුභාවයයි. ලාභ, කීර්ති, ප්‍රශංසා, ඉදිරියේ තම අවංක ප්‍රතිපත්ති පාවා නොදී සෘජු, නිර්භයව, සත්‍යය වෙනුවෙන් පෙනී සිටීම පාලකයාගේ කාර්යභාරයයි.
8. මෘදුභාවය - මෘදු භාවය වනාහි සිත මෘදු මෙලෙක්ව, අනුන්ගේ දුකෙහිදී උණුවන සුළුව තබා ගැනීමයි.
9. ඉවසීම (ක්ෂාන්තිය) - ක්ෂාන්තිය අත්‍යවශ්‍ය ගුණාංගයකි.
10. අවිරෝධතාව - ගැටුම් වලට නොවැටීම අවිරෝධතා ගුණයයි. පාලකයන් අතර සමඟිය රැක ගැනීමට මෙය ඉතා වැදගත් වේ. අසල්වැසි රාජ්‍ය පාලකයන් සමඟ මනා මිතුරු සම්බන්ධතාවයක් ඇතිව යහපත්, විදේශ ප්‍රතිපත්තියක් ක්‍රියාත්මක කළ යුත්තේමය. එය සතුරන් ජය ගැනීමේ එක් ප්‍රධාන මාර්ගයකි.
දේශපාලනයට අදාළ ප්‍රතිපත්ති වලට අනුව දස සක්විතිවත් වලට හිමි වන්නේ සුවිශේෂි වැදගත් කමකි. චක්‍රවර්තී රාජ සංකල්පය හඳුන්වා දීමත් විශ්ව රාජ්‍යයක් ගොඩ නැගිමටත් මහෝපකාරි වන උදාර ප්‍රතිපත්ති 10ක් දස සක්විතිවත් ලෙස දැක්වේ.ඒවා නම්
1. ධර්මය හෙවත් දස කුසලය ගරු තන්හිලා සලකමින් අභ්‍යන්තර ජනයා වූ අඹුදරුවන්ගේ ආරක්ෂාව සැලසීම.
2. රටේ ආරක්‍ෂක බලකාය කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
3. රජ පරපුරෙහි ජනයා කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
4. රාජ්‍ය තන්ත්‍රයෙහි යෙදී සිටින ජනයා කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
5. රටෙහි වෙසෙන බ්‍රාහ්මන ගහපති ආදී විවිධ ජන කොටස්‌ කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
6. නියම්ගම් ජනපද වැසියන් කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
7. රටෙහි වෙසෙන සිල්වත් ගුණවත් පැවිද්දන් කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
8. මෘග පක්‍ෂීන් ආදී සතුන් කෙරෙහි ආරක්ෂාව සැලසීම.
9. තමන්ගේ රජයෙහි අධර්මක්‍රියා නැති කිරීම සඳහා ධනය නැති දුප්පතුන් හට ධනය ලැබෙන්නට සැලසීමෙන් ඔවුන් සැපවත් කිරීම.
10. තමන්ගේ රජයෙහි වෙසෙන පවින් වැළකුණු නව විධ මානයෙන් බැහැර වූ පංචකාමයෙන් වෙන් වූ ස්‌වකීය චිත්ත දමනය කළ කෙලෙස් සන්සිඳවා ගත් (රහතුන් හෝ රහතුන් බඳු) පැවිදි උතුමන් වෙත කලින් කල එළඹ දහම, අදහම, වරද, නිවරද කුමක්‌දැයි අසා දැන ගන අදහමින් වරදින් වැළකී දහමෙහි නිවරදෙහි පැවතීම.
ජනතා සුබ සිඬිය උදෙසා පාලකයා සතර අගතියෙන් වැළැකිය යුතුය. සතර අගති නම්
1. ජන්දය – යමෙකුට හෝ යමකට ඇති කැමැත්තෙන් අගතියට යෑම. මින් අදහස් වන්නේ යම් යම් දෑ ගැන ඇති පුද්ගල කැමැත්ත යි. ස්වතන්ත්‍රව ගන්නා තීරණ හා කළ යුතු නොකළ යුතු දෑ පිළිබඳ ගන්නා තීරණ මීට අදාල ය. එබැවින් පාලකයා යුක්තිය, සර්‍ව සාධාරණත්වය ඉටුවන පරිදි නිවැරැදි තීරණ ගැනීම අගතියෙන් වෙන් වීමෙකි.
2. දෝස - යමෙක් හෝ යමක් සමග ඇති කරගන්නා ද්වේෂයෙන් අගතියට යෑම. යුතුකම්, සුදුසුකම් හා සාරධර්ම පිළිබඳ යථාවබෝධය නොමැතිව සමගිය හා සාමදානය පිටුදැක කටයුතු කිරීම ද්වේශය යි. රටවැසියා හෝ නිලධාරීනට දඬුවම් කිරීම ඔවුනගේ අභිවෘඬිය උදෙසා ම සිදුකළ යුතුවේ. එසේ නොමැතිව පාලකයා දැඩි අන්තවාදී දූෂිත මනෝභාවයකින් හෙබි නම් හේ තුළ මධ්‍යස්ථ සිතුවිලි ඇති නොවේ. යහ පාලනයක් උදෙසා ද්වේශය පිටුදැකිය යුතුබව බුදුදහම අවධාරණය කරයි.
3. භය – යමෙකුට හෝ යමකට ඇති බියෙන් අගතියට යෑම. මෙහිදී පාලකයා සෑමවිට ම මැති ඇමතීන්, සෙසු නිලධාරීන් හා අන් පාලකයන් පිළිබඳ මහත් භීතියකින් පසුවීම භය නම් වේ. එහෙත් විශිෂ්ට චරිතයක් ඇති පාලකයා කිසිදු විටෙක බිය නොවේ. හෙතෙම බුඬිමත්ව ක්‍රියා කරයි. භය ඉස්මතු වනුයේ ආත්මාර්ථය නිසා ය. එබැවින් බියෙන් පෙලෙන පාලකයා ජනතාව ද නිලධාරීන් ද අයථා ලෙස පෙළීමට පත් කරන හෙයින් බුදුදහම භය අගතියක් ලෙස උගන්වයි.
4. මෝහ - මෝඩකමෙන් අගතියට යෑම. මෝහය යනු මුළාව යි. රාජ්‍ය පාලනයේදී පාලකයාට තීක්‍ෂණ බුඬියක් තිබීම අත්‍යාවශ්‍ය ය. එබැවින් හේ මෝහය මුලිනුපුටා දැමිය යුතුය. එය සියළු වැරැදි ක්‍රියාවලට මුල්වන අකුසල මූලයක් හෙයින් එය අගතියක් ලෙස බුදුදහම උගන්වයි. පාලකයා බුඬිහීන, අඥාන මෝඩයකු නම් ඔහුට යහ පාලනයක් ගෙනයාම ඉතාමත් අපහසු ය. යුක්තිය, සාධාරණත්වය වටහා ගැනීමට පාලකයකු මුළාවෙන් තොරවිය යුතු ය. ඉන් අගතිගාමී නොවිය යුතු ය.
උ. ගැ.
පාරම්පරික උරුමයක්‌ නොවූ රාජ්‍යත්වය - http://www.divaina.com/2010/03/10/feature01.html)
රාජ්‍ය පාලනය සඳහා බෞද්ධ ඉගැන්වීම් - http://www.myschool.lk/%E0%B6%BD%E0%B7%92%E0%B6%B4%E0%B7%92/%E0%B6%BB%E0%B7%8F%E0%B6%A2%E0%B7%8A%E2%80%8D%E0%B6%BA-%E0%B6%B4%E0%B7%8F%E0%B6%BD%E0%B6%B1%E0%B6%BA-%E0%B7%83%E0%B6%B3%E0%B7%84%E0%B7%8F-%E0%B6%B6%E0%B7%9E%E0%B6%AF%E0%B7%8A%E0%B6%B0-%E0%B6%89%E0%B6%9C%E0%B7%90%E0%B6%B1%E0%B7%8A%E0%B7%80%E0%B7%93%E0%B6%B8%E0%B7%8A)
දස රාජ ධර්මය - http://bududhahama.blogspot.com/2016/03/blog-post_24.html
සතර බ්රහ්ම විහරණ - http://www.pragnawa.tk/2016/08/Sathara-Brahma-Wiharana.html
සොඳුරු ලොවක් තනන සිවු සඟරාවත - http://www.budusarana.lk/budusarana/2008/06/26/PrintPage.asp?REF=vision02
සතර අගති - https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B7%83%E0%B6%AD%E0%B6%BB_%E0%B6%85%E0%B6%9C%E0%B6%AD%E0%B7%92
